Spijkerkwartier/Spoorhoek

Historie

Deze pagina vertelt over de geschiedenis van het ontstaan en leven in de wijken Spijkerkwartier en Spoorhoek.

Nieuws:
De Werkgroep Erfgoed Spijkerkwartier is opgericht en bemand.
De initiatiefnemers: Joep Mannaerts, Jan Schaareman, Egbert Bouwhuis en Willem van Gent.

De werkgroep vindt het erfgoed binnen het Spijkerkwartier waardevol.
Het gemeenschappelijk erfgoed zou moeten worden vastgelegd en worden besproken.
In de wijkkrant en op deze interactieve website zal daarover worden toegelicht.
Maar bezoek vooral
de enige echte website over de geschiedenis, historie, history van de wijk!

Contact digitaal:
Bent u geïnteresseerd en/of wilt u bijdragen met historisch materiaal zoals foto’s, films en/of verhalen?
Stuur dan s.v.p. een e-mail naar: erfgoedspijkerkwartier@gmail.com

Persoonlijk contact: Op woensdag 24 juni 2015 van 20.00-22.30 uur zal in de Lommerd een historie-avond worden gehouden.
Er zijn dan verschillende voorbeelden, en ook wordt er aan u gevraagd waar uw interesses liggen.

Pagina Index:
Geschiedenis van het Spijkerkwartier
Gevelsteen met raadselachtige tekst
Geschiedenis voor de Jeugd
Telefoonboek 1915
Twintig Straten en een Boulevard
Lokale historische links
Arnhemse historische links
Verdwenen straten
Oude foto's
Lezers schrijven
Oproepen voor historische zaken

De laatste aanpassingen:
- 13 februari 2011 - Advertenties van het Spijkerkwartier uit "Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw" - A. Markus
- 22 februari 2008 - Foto van de inscriptie op de gevelsteen in de stripstudio aan de Kastanjelaan
- 28 juli 2007 - interview met mevrouw van Londen, 40 jaar in het Spijkerkwartier
- 28 februari 2007 - Nieuwe rubriek "lezers schrijven"
- 9 oktober 2006 - Prijsvraag over de eigen lokale geschiedenis
- 4 augustus 2006 - Stadswandeling Spijkerkwartier in het kader van Festival Gelderland1900-2000
- 28 maart 2006 - overzicht van verdwenen straten in het Spijkerkwartier
- 12 februari 2006 - afleveringen 9, 10 en 11 toegevoegd aan Twintig Straten en een Boulevard
- 17 december 2005 - oproep voor 3D Arnhem
- 12 juli 2005 - een link naar het foto-archief
- 14 juni 2005 - interview met twee scholieren uit het Spijkerkwartier

Een korte inleiding in de geschiedenis van het Spijkerkwartier

Arnhem. De naam wordt voor het eerst in het jaar 893 aangetroffen in de goederenlijst van de abdij van Prüm. De plaats onstaat voor of rond de jaartelling als dorp aan wat destijds min-of-meer de zuidgrens van het Germaanse en de noordgrens van de Romeinse rijk was. De grens tussen beide gebieden liep langs Rijn en Nederrijn tot Katwijk aan Zee. Aan de Arnhemse linker oever van de Nederrijn liggen ruïnes van het in 1979 ontdekte castellum Meinerswijk (en die zijn niet van het aanvankelijk vermoedde "Castra Herculis").

Arnhem lag aanvankelijk niet zo zeer aan de Nederrijn, maar eerder aan de Jansbeek. De Nederrijn stroomde enkele kilometers verderop. Het toenmalig Bataafse dorp groeide in belang door de ligging. Er woonden boeren: akkerbouwers, veetelers en handwerkslieden. Daar kwamen later smeden en timmerlieden bij. Zo groeide het naar een stedelijke vorm en kreeg 13 juli 1233 stadsrechten van Otto II, Graaf van Gelre en Zutphen. Zo had hij dat met zijn vazallen, edelen en dienstmannen besloten. Tegen de tijd dat Columbus Amerika ontdekte (1492) waren de meeste huizen nog van hout of stro en leem. Ongeveer 70 jaar later (1560) maakte Jacob van Deventer deze kaart van Arnhem. De kaart laat de loop van de beken in die tijd goed zien, en ook een huis aan de Molenbeek. Wat meer details ca 75 jaar later laat deze kaart van Nicolaas van Geelkercken (1634) zien. Steenbakkerijen deden langzaam hun intrede. De gouden eeuw ging in Arnhem gepaard met spinnerij en tabaksteelt op de akkers. In 1740 werd bijvoorbeeld ongeveer 3 miljoen pond gedroogde tabak afgewogen in het waaggebouw aan de Markt. Er kwamen mooie huizen langs de Velperweg en Utrechtseweg. De vestingwerken naar ontwerp van Menno van Coehoorn werden gesloopt in het jaar 1829. (Bron: "Boeren burgers en rijkelui", Kuipers, 1994).

Spijkers lagen min-of-meer rond de stad Arnhem in het verre verleden. Maar. Het Gelders Spijker lag aan de Molenbeek waar een vijver onderdeel vormde van de loop. Het Spijkerkwartier ontleent de naam echter aan meerdere Spijkers die in dit gebied vroeger stonden. De spijkers waren zinvol voor de opslag van de (graan)oogst. De bakkers in de stad werden hieruit via de graanmolens bevoorraad. De graanopbrengst varieerde enorm. Er was dus boven de levering aan de bakkers altijd een strategische voorraad zaaigoed nodig. Versterkte bouwwerkjes van steen werden te velde als graanopslag gebruikt, het dorsen gebeurde immers ook te velde, tussen de bongers en beemden. Een dergelijk spijker bood dan als versterkt (want met stenen gebouwd) huis een veilig en zelfs koel onderkomen buiten de houten huizen in de stad. De houten huizen vormden immers een brandrisico met vuur voor koken en verwarmen. Ze gingen dan ook menigmaal in vlammen op. Het oudst bekende spijker van de beide uit onze omgeving dateert van 1572 en werd later wel het Dullertspijker genoemd. Het is in 1880 gesloopt. Het is mogelijk dat dit spijker werd gebouwd op de fundatie van een nog ouder "Spieker". Het begrip "spijker" is ontstaan uit het laat latijnse "Spicarium" (graanschuur) met als stam: "Spica" (korenaar). Het is ook verwant aan het duitse woord "Speicher". In 2011 werden de fundamenten van het oude Dullertspijker gevonden op het terrein van de pas gesloopte melkfabriek.

	Klik op de foto voor een groter beeld
	fotobron: Gelders Archief

Het Geldersch Spijker (foto links) is gebouwd in 1617 door Adolf van Gelre, een buitenechtelijke kleinzoon van Karel van Gelre (regeerperiode 1492-1538). Het werd in 1879 gesloopt.

De noordgrens van de wijk en de buurt Spoorhoek werd bepaald door de spoorlijn. Deze werd in 1845 als spoorlijn tussen Amsterdam en Arnhem aangelegd. In 1852 werd besloten de spoorlijn te verlengen naar Duitsland.

In 1849 kreeg de stadsarchitect H.J. Heuvelink opdracht van de gemeente om een plan te maken voor een stadsuitbreiding. In 1853 kwam dit "Plan tot den uitleg van de stad Arnhem" gereed. Zijn zoon, de architect Hendrik Jan Heuvelink jr. (1833-1901) presenteerde in 1877 het befaamde "Boulevardplan". Dat was voor een deel gebaseerd op het dan al twintig jaar oude plan van zijn vader. In 1899 is het plan bijna geheel voltooid. Vanaf 1910 was de wijk echt volgebouwd. (Bron: Deel 11 van de Arnhemse Monumentenreeks "Spijkerkwartier en Boulevardkwartier", Derks & Crols, 2002).

In bijgaande kaartje uit 2005 is ruwweg weergegeven hoe in de periodes A tot 1821, B 1821-1872, C 1872-1897, D 1897-1918 de wijk qua bebouwing is ontwikkeld.

Er is op deze site een klein overzichtje van enkele oude kaarten te vinden.

Het raadsel van de gevelsteen van de stripsudio in de Kastanjelaan is opgelost!
De redactie vroeg uw idee wat er op deze oude gevelsteen staat. De gevelsteen is te vinden is aan de voorgevel van de studio waarin striptekenaars werken aan de Kastanjelaan 31A, gebouwd in het jaar 1891. Meer overzicht van de situatie vind u in de rubriek [Archief] onder de kop Foto's, of met deze rechtstreekse link, waaruit o.a. blijkt dat sinds donderdag 19 mei 1927 in dit gebouw een Rooms Katholieke Fröbelschool voor 60 kinderen was gevestigd.

In 2010 is een antwoord op onze vraag in beeld gekomen, als volgt.

Uit het telefoonboek 1915 kennen we enkele telefoonnummers:

805 Besseling, G.J., Bloemisterij, Kastanjelaan b/d Parkstr.
1802 Besseling Johzn., J.C.H., Bloemist, Prinsessestr. 21
1324 Besseling, Joh.R., Bloemisterij, Spijkerlaan 39a

Het eerste van deze drie adressen is op de locatie van de huidige stripstudio. De familie Besseling had daar in 1915 een bloemisterij, maar het is wel mogelijk dat het ooit - vermoedelijk sinds het bouwjaar 1891 - als een soort oranjerie is begonnen. Daar konden dan de potplanten overwinteren van de huizen uit de buurt. De gevelsteen verwijst daar ook naar. In de gevelsteen staat, in de sierlijk geschreven letters, een tekst verborgen met een betekenis. Aanvankelijk dacht men dat er "Montesori" stond, vanwege het bijzonder onderwijs wat er werd gegeven, maar het blijkt dus anders te zijn.

Op vrijdag 28 januari 2011 onthulde de heer Jan Basten uit Oosterbeek de juiste vertaling van de inscriptie:

HORTI CULTURA

Met dank aan de heer Basten en aan het stadsgilde, dat sinds jaar en dag in aangename rondleidingen vele mensen langs de mooie plekken van Het Spijkerkwartier leiden, voor de bovengegeven oplossing(en).

Onderstaande foto geeft de gevelsteen met de raadselachtige tekst. Als men op de foto klikt opent de oplossing van de heer Basten.

Geschiedenis "pro juventute" (Geschiedenis voor de jeugd)

Niet alleen stoffige geschiedenis, ook frisjonge geschiedenis mag aan bod komen. Hier volgt een interview van mei 2005 met twee scholieren over hoe ze de wijk in hun jeugd hebben beleefd.

Er bestaat voor scholieren die aan een scriptie willen gaan werken een historische kans om een mooie prijs te winnen, door mee te doen aan deze prijsvraag.

Telefoonboek 1915 Spijkerkwartier

Een aardig beeld van de vroegste bewoners van de "nieuwbouwwijk Spijkerkwartier/Spoorhoek" en hun activiteiten is te vinden in het telefoonboek uit 1915 met een overzicht van abonnees en beroepen uit het Spijkerkwartier.

Twintig Straten en een Boulevard

Onder deze titel verschenen meer dan twintig artikelen in een serie in de wijkkrant Spijkerkwartier Spoorhoek van de hand van Joep Mannaerts. De keuzelijst hierna is de digitale versie van die artikelen. Enkele afleveringen zijn nog in bewerking en komen binnenkort beschikbaar in de onderstaande keuzelijst.

1 Het Spijkerkwartier . 2 Smoorpotsteeg . 3 Een zandpad . 4 Architectuur . 5 Het jaar 1820 . 6 Gelders Spijker . 7 De zes villa's . 8 De ontwerpers . 9 De Infrastructuur . 10 De verjonging(1) . 11 De verjonging(2) . 12 Mensen . 13 Werkgroep Spijkerkwartier . 14 Brand . 15 Petrus Canisius . 16 Boterstraat . 17 Oorlog '40-'45 . 18 Straten en lanen. 19 Geloof . 20 Bestedelingen . 21 H.J. Heuvelink jr. . 22 Boulevardplan (2) . 23 Lorentz . 24 Telefoon .

Lokale (interne) historische links

- Sinds februari 2007 bestaat een rubriek waarin lezers van de historiepagina's reageren "lezers schrijven". Enkele oudere reacties zijn in de rubriek opgenomen.
- Over de groengroep. In een "stenige" wijk als het Spijkerkwartier heeft het groen altijd wel bijzondere aandacht gehad. De historie van de groengroep begint in 1974 en is beschreven op deze website. De huidige activiteiten van de groengroep staan elders vermeld.
- Over de wijk tijdens tweede wereldoorlog. In het kader van de komende herdenkingsactiviteiten van september 1944 is een pagina ingericht met een overzicht van het leven in de wijk in de periode 1940-1945. De pagina is samengesteld aan de hand van interviews met bewoners uit die tijd.
- Over historische vondsten en ontdekkingen in de wijk. Een oude put in de Prins Hendrikstraat gaf voldoende aanleiding om een overzicht te geven van historische vondsten en ontdekkingen in de wijk.
- Niet lokaal in dit webdomein, maar wel lokaal in de wijk is de website met de historie van het kraakpand hotel Bosch, de hierna volgende link geeft een kleine inleiding op de historie van dit hotel.
- Uit toevalige contacten kunnen soms mooie resultaten rollen, zoals een deel van een foto-album van Harrie van Winsen. Er komen nog veel meer foto's via deze site beschikbaar, er loopt een groot project met heel veel oude foto's.
- Verhalen van bewoners in het Spijkerkwartier en de Spoorhoek.
- Advertenties uit het Spijkerkwartier Arnhem in 1907.

Een kleine selectie van (externe) links naar historische sites over Arnhem

Een rijke verzameling over de historie van Arnhem, waaronder de bovenvermelde kaart van Jacob van Deventer, is te vinden op Arneym, een particuliere website van Jan de Vries. Veel beeldmateriaal is te vinden op Arnhem in Beeld, een website van de Gelderland Bibliotheek van de Bibliotheek Arnhem. Op Arnhems verleden, een website van particulier initiatief, is ruime keuze uit historische foto's van vele straten evenals in de Beeldbank van het Nationaal Archief. Het Gelders Archief is de website voor het Arnhemse, Geldersche en Rijksarchief waar ieder kan zoeken en vinden. Op de website en verder in het gebouw van het Gelders Archief aan de Markt in Arnhem kunt u voor onderzoek terecht en putten uit talrijke bronnen. De Geschiedenis van de rechtspraak in Arnhem werkt sinds het jaar 1233, oud genoeg om te vermelden. In een van de dossiers van de geschiedenisbus van Omroep Gelderland staat een artikel over het Arnhemse Spijkerkwartier, met videoclips en diverse links, klikt hier voor een rechtstreekse link. Meer Gelderse Geschiedenis is te vinden op MijnGelderland. Tot slot is er voor geïnteresseerden en voor wie zelf actief wil zijn met de Arnhemse geschiedenis Prodesse Conamur, Arnhems Historisch Genootschap.

Verdwenen straten in het Spijkerkwartier

In de bezigheden voor de oude foto's van de foto-pagina worden de straten eveneens geïnventariseerd. Bijgaande een overzicht van verdwenen straten die alleen nog op oude kaarten zijn te vinden:

VERDWENEN STRATEN / STRAATNAMEN
2e Wijkstraat (oostwest parallel aan de 1ste Wijkstraat)
Aannemersgang (noordelijke zijstraat van de Spijkerstraat nabij de Boekhorsterstraat)
Achterstraat (oostelijke zijstraat van de Schoolstraat)
Beemstraatje (oostwest verbindingsstraat tussen Hommelstraat en Bloemstraat)
Boterstraat (zuidelijke zijstraat van de Singelstraat)
Buurtstraat (zijstraat van de Boekhorsterstraat)
Haanstraat (westelijke zijstraat van de Boekhorsterstraat)
Hoekstraat (noordelijke zijstraat van Lange Uitweg)
Houtstraat (zuidelijke zijstraat van de Singelstraat)
Jeruzalemsteeg (westelijke zijstraat van de Boekhorsterstraat)
Kaasstraat (zuidelijke zijstraat van de Singelstraat)
Kipstraat (westelijke zijstraat van de Boekhorsterstraat)
Korte Uitweg (verbinding Hommelstraat en Bloemstraat)
Manegestraat (noordelijke zijstraat van Paterstraat)
Middenstraat (oostwest parallelstraat tussen 1ste en 2de Wijkstraat)
Riethorsterdwarsstraat (noordelijke zijstraat, tegenwoordig Riethorsterstraat)
Smoorpotsteeg (tegenwoordig de Boekhorstenstraat)
Sonsbeekstraat (tegenwoordig deel van de Spoorwegstraat tussen Apeldoornseweg en Hommelstraat)
Stroosteeg (oostelijke zijstraat van voormalig deel van de Hommelstraat, achter de Martinuskerk)
Telegraafstraat (noordelijke zijstraat van de Driekoningendwarsstraat)
Tuindwarsstraat (westelijke zijstraat van de Tuinstraat)

Oude foto's

Kastanjelaan 23 - het interieur van een bovenwoning aan de Oostzijde van de Kastanjelaan uit het jaar 1908. Uit het telefoonboek van 1915 (elders op deze site) blijkt dat op dit adres woonde: mej. A. Dijkxhoorn, telefoon 2239.
Klik op de foto voor een vergroting.

Onderstaande een beeld van de Steenstraat in 1940, met op de achtergrond het viaduct van de spoorlijn.
Klik op de foto voor een vergroting.

Meer oude foto's zijn elders op de site te vinden: op de afdeling oude foto's

Lezers schrijven >>>

Lezers schrijven - een nieuwe rubriek op deze historie-pagina. In deze rubriek nemen we reaties op van lezers die willen reageren op historische gebeurtenissen in de wijk, of die willen reageren op de inhoud van deze webstek. Er is een aparte nieuwe pagina voor ingericht door de redactie: lezers schrijven

Ingezonden oproep foto's en vrijwilligers voor 3D Arnhem

De Stichting 3D Historisch Arnhem, in 2004 opgericht als initiatief van het Arnhems Historisch Genootschap Prodesse Conamur en het Historisch Museum Arnhem, vraagt foto's en vrijwilligers.
Er ligt veel historisch materiaal in mappen en kasten opgeslagen waar de meeste mensen geen weet van hebben en die tot dusver nooit publiek bekend zijn gemaakt. De mappen en kasten zijn niet alleen te vinden in de Arnhemse archieven zoals het Gelders Archief, de Bibliotheek Gelderland en het Historisch Museum, maar ook bij mensen thuis. De Stichting 3D wil van dit materiaal graag gebruik maken om een virtueel driedimensionaal programma te ontwerpen over de geschiedenis van de stad Arnhem van 1567 tot 1944.
De driedimensionale presentatie met slimme computers wordt afgestemd op verschillende doelgroepen. Er komt onder meer een spel voor basisscholen, een scriptiesmodule voor middelbare scholen en een vrije route door de virtuele wereld. De oude foto's zijn door vrijwilligers gescand, bewerkt en in een 3D programma geplaatst. Op de website www.arnhem3d.nl wordt getoond wat tot dusver is bereikt.
Vooral van de periode 1860 tot 1944 zijn foto's van groot belang voor dit project. Ondanks de grote collectie foto's uit de archieven, ontbreken van vele panden nog foto's. De Stichting doet een oproep aan bezitters van oude fotoboeken te kijken naar foto's van de oude binnenstad van voor 1944 en deze tijdelijk af te staan om te laten scannen. Ook worden vrijwilligers gevraagd met kennis van het fotobewerking programma Photoshop die tijd en plezier hebben om aan dit project mee te werken. Er wordt tevens historisch onderzoek gedaan naar de herkomst en de tijd van de foto's en ook voor dit werk worden nieuwe vrijwilligers gevraagd.
De werkruimte aan de L.J.Costerstraat nummer 5 wordt 4 dagen in de week bemand door een vaste medewerker. Er zijn regelmatig stagiaires die werken voor hun opleiding. Vrijwilligers wisselen naast het werk ervaringen en oplossingen uit met elkaar.
Informatie is verkrijgbaar bij Kees Cramer, coördinator vrijwilligers en stagiaires.
Contact via telefoon : 026 4454800 of e-mail : K.Cramer1@chello.nl.

Naar boven